Üç kıtaya yayılan savaşların akabinde işgale boyun eğmeyen Türk ulusunu bağımsızlığına kavuşturan Mustafa Kemal Atatürk, Batı dünyasının “hasta adam” nitelendirmesini yıkacak bir halkla bağlantılar çalışması planlıyordu. Ticaret Vekili Ali Cenani Bey’in sunduğu, Anadolu’nun zenginliğini kanıtlayan fındık, Türk kahvesi, tütün ve pamuk üzere güzide tarım eserleriyle sanayi ve dokuma eserlerinin İstanbul’dan vapurla Avrupa’ya götürülmesi fikrini büyük başkan kabul etti. Atatürk’ün dokunuşuyla vapurun ambarlarında ticari eserler olacaktı lakin Avrupalıların karşısına lisan bilen aydınlık yüzlü Türk gençler çıkacaktı. SSCB’nin Petersburg Limanı’na kadar yapılacak seyahat için Seyri Sefain İdaresi’nin yeni aldığı Karadeniz seçildi. 13 Kasım 1918 günü Kartal istimbotu ile bağımsızlığın birinci işaret fişeğini yakan Atatürk, 19 Mayıs 1919 günü Bandırma vapuruyla bağımsızlığı alevlendirmişti. Ulusal uğraşla kurduğu Cumhuriyet’i Avrupa’ya göstermek için tekrar deniz yolunu seçmişti.
285 aydın yolcu
Geminin kamaralarında, şimdi üç yaşındaki Cumhuriyet’in yetiştirdiği gazeteciler, öğretmenler, tercümanlar, öğrenciler ve tüccarlar vardı. Kayseri’den getirilen iki Anadolu bayanı gemiyi gezenlere halı dokumayı canlı gösterirken, ekonomik bağımsızlığın ilan edildiğini gösteren İş Bankası’nın küçük bir şubesi de konduruldu. 12 Haziran 1926 günü İstanbul’dan Avrupa kıtasına rota tutan Karadeniz vapurunda, Cumhuriyet’in kararlılığını kanıtlayan isimlerden seçilen 285 kişi vardı. 12 ülkede 16 kenti gezmesi istenen vapurdaki tercümanların birden fazla Cumhuriyet bayanıydı. Robert Kolej’in kız öğrencileri tercüman olarak seçilmişti. İleride Türkiye’nin birinci bayan milletvekillerinden olacak Mebrure Hanım, gazeteciler Vâlâ Nureddin ve Kemalettin Beyefendi kalemlerini konuşturmak için gemideydi. Birinci bayan gazetecilerimizden Bedia Celal müşahedelerini Türk halkına anlatırken, ecza deposu sahibi Hasan Beyefendi Türk ilaçlarıyla yerini almıştı. Türkiye’nin birinci halkla alakalar çalışmasının logosu ise mitolojide kaptanlara yol gösteren Hermes seçilmişti.
86 günde 10 bin deniz mili yol alıp yüz binlerce insanın coşku içinde gezdiği Karadeniz vapuru, 12 ülkede 16 kenti ziyaret etti. Cezayir’in Bona Limanı’yla başlayan seyyar ticaret seyahati, İspanya-Barcelona, Fransa-Le Havre, İngiltere-Londra, Hollanda- Amsterdam, Almanya-Hamburg, İsveç-Stockholm, Finlandiya-Helsinki, SSCB- Leningrad olarak gerçekleşti. Dönüş yolu Polonya-Danzig ve Gdynia, Danimarka-Kopenhagen, Belçika-Anvers, Fransa-Marsilya, İtalya-Cenova ve Napoli üzerinden gerçekleşti.
Eyfel’den birinci ezan
Uğranılan limanlar hem Birinci Dünya Savaşı’nda hem Kurtuluş uğraşımızda bizimle savaşan ülkelerdeydi. İstiklal Marşı’nın bestekarı Osman Zeki Bey’in şefliğinde 46 bireyden oluşan Riyaset-i Cumhur Musiki Heyeti demirlenen her limanda konser verdi. Manş Denizi’nin en kıymetli ticaret limanlarından Le Havre’ye 2 Temmuz 1926’da yanaşan vapurdan inen ulusal çaba kahramanı Özbekler tekkesi başkanı Cet Efendi, Paris’e gitti. Pir Cet Efendi, böylelikle Eyfel Kulesi’nden birinci ezanı okudu. Dönüş yolunda terör saldırısına karşı Marsilya’ya gidilmemesi istendi. Ama telgraf Lütfü Kaptan’a ulaşmadı. 21 Ağustos’ta gemi Marsilya’ya girdi ama korkulan olmadı. 5 Eylül 1926 günü İstanbul’a dönen Karadeniz, tam manasıyla genç Cumhuriyet’in birinci halkla bağlantılar muvaffakiyetini denizden gerçekleştirmişti.
Atatürk şahsen denetledi
Atatürk, Mudanya’da vapuru şahsen denetledi, tüm sergiyi gezdi, “Topuz” lakaplı Kaptan Lütfü Bey’den bilgi aldı ve el sallayarak uğurladı Karadeniz’i.
Her limanda bir balo
Yakın tarihimizde değerli yeri olmasına karşın Karadeniz yeteri kadar bilinmiyor. 600 bin liralık seyahat bütçesini, İstanbul Ticaret Odası 500 bin lira, Ticaret Bakanlığı ise 100 bin lira vererek tamamlamıştı. Seyahatte 120 bin liralık Türk eseri satıldı. En çok ilgiyi tütün, halı ve kehribar gördü. 2 bin 778 ton kömür harcandı, her limanda yani 16 balo yapıldı. En çok ilgi Barcelona, Londra ve La Havre’de görüldü. 65 bin kişi vapuru gezdi.
‘Zamanın çok ötesinde proje’
Vapur fikri Ticaret Vekili Ali Cenani Beyefendi tarafından oluşturuldu. 12 Haziran 1926 günü Galata Rıhtımı’ndan rota tutuldu. Atatürk, 13 Haziran’da Mudanya’da ziyaret etti. Sunulacak Türk yemeklerini birinci o tattı. Birinci liman Cezayir’in Bona limanıydı. Fransa sömürgesi olan Cezayir’deki Müslümanlar Türklerin kurduğu cumhuriyeti örnek alabileceklerini anladı. Avrupa’nın birinci limanı Barcelona’da Türk Museviler gemiyi kendi topraklarında geziyormuş üzere gezdi. Fransa-Le Havre limanı ziyareti, Fransız basınında “zamanın çok ötesinde bir proje” olarak anlatıldı. Karadeniz, deniz imparatorluğu İngiltere’nin Londra limanında 25 bin kişinin ziyaret etti. Çanakkale’nin geçilmezliğini 15 yıl evvel anlayan İngilizler, bu kere dostça karşıladı vapuru. Amsterdam’da konser veren Riyaset-i Cumhur Musiki Heyeti için “Fesli Adamlar” tabiri kullanılsa da 6 bin kişinin izlemesi çok sevindirdi. Helsinki’de gemiyi Kazan Türkleri “Gardaşlarımız geldi” diyerek karşıladı. Baltık Denizi’nde Kayzer Wilhelm kanalı geçilerek SSCB’nin Leningrad kentine varıldı.
YARIN: Doç. Dr. Evrim Şencan: ‘Peçeden, festen ve eğitimsizlikten kurtuluşun sembolüydü’