Antik Mısır medeniyeti, bilhassa de mumyalar her devir merak ediliyor, cazipliğini asla yitirmiyor.
Binlerce yıl evvel yaşamış insanların cansız vücutlarının altınla ve kıymetli taşlarla bezenmiş lahitlerinde eksiksiz bir biçimde korunmasını sağlayan teknikler, bugün bile şaşırtmaya devam ediyor. Hal bu türlü olunca mumyalarla ilgili efsaneler ve yanlış bilgilerin de sonu gelmiyor.
Victoria periyodu İngiltere’sinde, zenginler konutlarında cümbüş emeliyle mumyaların bandajlarını çözdükleri partiler veriyordu. 1920’li yıllarda Tutankhamun’un lahdinin bulunmasından sonra başlayan mumya çılgınlığına “Tutmania” ismi verilmişti. Hammer Horror serisindeki endişe sinemalarından Indiana Jones’a birçok üretim da mumya merakının beyaz perdedeki yansımaları oldu.
İngiltere’de geçtiğimiz günlerde açılan bir stant, bu kadim uygulamaya bakış açımızı değiştirmeyi amaçlıyor.
15 milyon sterlin bütçeyle yenilenen Manchester Müzesi’nde açılan “Mısır’ın Altın Mumyaları” standı, epeyce geniş bir Mısıroloji koleksiyonunu gün yüzüne çıkardı. Stantta Greko-Romen periyoduna (MÖ 300-MS 300 yılları arası) ilişkin sekiz mumya yer alıyor. Bu mumyalar Arkeolog Flinders Petrie tarafından 1888-90 ve 1911 tarihli hafriyatlarda Kahire’nin güneyinde yer alan Feyyum kentindeki Hawara Nekropolü’nde bulunmuş ve İngiltere’ye götürülmüştü.
DİĞER MUMYA STANTLARINDAN ÇOK FARKLI
Manchester’dan evvel Kuzey Amerika’da ve Çin’de çeşitli müzelerde görücüye çıkan koleksiyonun küratörü Campbell Price, hedeflerinin mumyalara bakışı ve mumyalar hakkındaki tartışmaları değiştirmek olduğunu belirtti. Pekala nasıl?
Birincisi ve en değerlisi, bu stantta, son periyodun trendlerinin bilakis, röntgen ya da bilgisayarlı tomografi taramalarıyla mumyaların bandajlarının altında ne olduğu gösterilmiyor. Mumyaların öldükleri sırada kaç yaşında olduklarına ya da vefat sebeplerine dair ayrıntılarla da ilgilenilmiyor. Price, “Bandajın altındakini görme dileğinden uzaklaşıyoruz” derken insanların ilgisini mumyanın içinden dışına çekmeyi amaçladıklarını vurguladı.
Tam da bu nedenle Altın Mumyalar standı yüklü olarak mumyaların içine yerleştirildiği büyüleyici hoşluktaki lahit sandıklarına odaklanıyor. Price’ın açıklığa kavuşturmak istediği en kıymetli efsane de tam olarak bu noktada ortaya çıkıyor.
MUMYALAMANIN EMELİNİ YANLIŞ BİLİYORMUŞUZ
Birçoğumuz mumyaların maksadının ölülerin vücutlarının korunması olduğunu düşünüyoruz. Lakin Price’a nazaran, gerçekte mumyalamanın hedefi ölmüş insanları ilahlara dönüştürmek. İnce ince süslenmiş o tabutlar ve lahit sandıkları da mumyanın kim olduğunu yansıtmaktan çok, ruhun gittiği yerde büyük bir ihtişam içinde yaşamasına yardım edecek tanrısal ve idealize edilmiş bir resmi yansıtıyor. Osiris ve Hathor üzere cenaze ilahlarını kullanan tahnitçiler, ölen kişinin öbür dünyaya gitmeye hazır olduğunu göstermek istiyor.
Price, BBC’ye yaptığı açıklamada, “‘Bu ölmüş kişi bir ilah olacak’ diyen metinler var. Mumyalama sürecinin sebebi bu ” diye konuştu.
Sergide yer alanlar üzere yakın periyot mumyaları, bu bağlamda kıymetli deliller taşıyor. Bu ispatların başında da mumyaların iç organlarının yerlerinden çıkarılmamış olması geliyor. Fakat daha eski devir mumyalarında organların çıkarılmış olması, mumyalamada asıl niyetin beden bütünlüğünü ilahlaşma süreci için korumak olmadığı halinde yorumlanıyor.
Price, “Mısıroloji etraflarında şöyle bir efsane var: Güya Antik Mısır’da beşerler çeşitli tahnit denemeleri yapıyorlardı. Hakikat metodu bulduklarında birkaç kuşak boyunca uyguluyorlar sonra da ‘unutuyorlardı’. Bu gerileme Greko-Romen periyoda kadar devam etti. O noktada içeride ne olduğu o kadar önemsizleşmişti ki iç organları yerinden çıkarmayı bırakmışlardı. Reçineyi sürüp geçiyor, dışarıdan görüneni süslemeye çalışıyorlardı” diye konuştu.
Bu yorumun doruktan bakan ve sömürgeci bir yaklaşım olduğunu belirten Price, değerli olanın vücudun uzun vadeli korunmasından çok ölen kişiyi öbür dünyaya hazırlama ritüelinin kendisi yani öleni ihtişamlı bir biçimde uğurlamak olduğunu vurguladı.
AMAÇ BANDAJIN ALTINA BAKMAK DEĞİL
Altın Mumyalar standındaki göz alıcı maskeler ve mücevherler, ayrıntılı hiyeroglifler, desenler ve sahneler göz önünde bulundurulduğunda, mumyaların binlerce yıla karşın hala bu kadar renkli olması hakikaten şaşırtan. Günümüzde yatay pozisyonda sergilenen bu mumyalar, vaktinde dik vaziyette tutuluyor ve yıllar hatta kuşaklar boyunca hayran olunacak birer heykel görevi görüyordu.
Manchester’daki stant de bu mantıkla tasarlanmış. Bu nedenle tabutlara tarama teknikleri uygulanmıyor, mumyaların hastalıklarının ne olduğuna bakılmıyor.
Price, “Benim maksadım biyomedikal yorumlardan uzaklaşıp bir yaradana dönüşme noktasına odaklanmak. Bütün o bilimsel araştırmaların berbat olduğunu ya da yapılmaması gerektiğini söylemiyorum. Demeye çalıştığım şey mumyalara farklı bir açıdan bakma talihine sahip olduğumuz” dedi.
Modern insanın mumyaların bandajlarının altındakileri görmemesi gerektiği yaklaşımı son periyotta yaygınlık kazandı. Hatta mumyaların genel olarak sergilenmemesi gerektiğini savunanlar da var. Örneğin 2020 yılında İngiltere’nin Oxford kentinde bulunan Pitt Rivers Müzesi, bir mumyanın ve çeşitli insan kalıntılarının sergilenmesine son verdi. Çünkü müzenin ziyaretçileri, insan kalıntılarının sergilenmesini “diğer kültürleri ilkel, yırtıcı ya da ürkütücü addetmek ve ırkçı kalıpları güçlendirmek” olarak yorumluyordu.
“Antik Mısırlıların mumyaların bandajlarının açılmasını istemedikleri de bence hayli açık” sözlerini kullanan Price, eldeki teknolojilerin bandajların altını hakikaten görmek için kâfi olmadığını da vurguladı:
“Ben de geçmişte mumyaların tomografilerinin çekildiği hastanelerde bulundum. Lakin Mısıroloji uzmanlarının ve hekimlerin hiçbiri tomografiyle elde edilen imgelerin manası üzerinde anlaşamıyordu. Zira bu aygıtlar kurumuş cesetleri değil canlıları görüntüleyecek formda tasarlanmış. Biri bakıp ‘Bu filanca hastalığın’ göstergesi derken bir diğeri ‘Hayır, bu mumyalamanın bir sonucu’ diyebiliyor. Birinin çıkıp açık açık ‘Bilmiyoruz’ diyebilmesi gerekiyor.”
Diğer yandan Batılı arkeologların mumyaların bandajlarını açması (ve bu süreçte mumyalara ziyan vermesi) sömürgeci bir yaklaşım olarak bedellendiriliyor. Hakikaten Victoria devrinde tuhaf bir cümbüş olarak görülen bandaj açma 1980’lere kadar “araştırma” kisvesi altında devam etti. O günden bu yana bandajların altına dijital görüntüleme teknikleriyle bakılıyor ve sargıların altına yerleştirilmiş muskalardan damarlardaki sertleşmeye çok farklı detaylar keşfediliyor.
Bandajların altını görme çalışmalarına karşı çıkmak ise tartışmalı bir duruş. Çünkü birden fazla kişi araştırmacı bilgi edinmenin her şeyden değerli olduğunu ya da binlerce yıl evvel ölen bir kişinin hislerini göz önünde bulundurmanın abartılı bir hürmet olduğunu savunuyor.
RÖNESANS TABLOLARINA MİSAL PORTRELER
Manchester Müzesi’ndeki lahit sandıklarının bir kısmı alışık olduğumuz biçimde mavi ve sarıyla süslenmiş, büyük gözleri olan insanları tasvir ediyor. Lakin Daha yeni periyoda ilişkin olanlar çok farklı. Onların üzerinde Rönesans periyodu İtalya’sında yapılanlar üzere gerçekçi portreler yer alıyor. Feyyum portreleri ismi verilen bu 2 boyutlu fotoğraflar ince ahşap üzerine yapıldıktan sonra mumya sandıklarının üzerine yerleştirilmiş ve sergilenme gayesi taşıyor.
Bu portreler efsanelerle çelişen bir başa gerçeğin de altını çiziyor. Antik Mısır gizemli ve izole bir kültür değil çok kültürlü bir ülkeydi.
Price, Greko-Romen periyot mumyalarındaki fotoğrafların çok çeşitli olduğunu belirtti. Örneğin Artemidorus’a (bir Yunan ismi) ilişkin bir mumya var. Bu kişinin Romalı bir seçkin olduğu varsayım ediliyor. Sandıkta Osiris üzere Mısır rablerinin çizimlerinin yanında omuz hizasında yıldızlar yer alıyor. Bu yıldızlar Price’ın “Mısırlı-Yunan ahengini güçlendirmek için yakın vakitte yaratılmış bir tanrı” diye nitelendirdiği Serapis’i sembolize ediyor.
Price, Mısır, Yunan ve Roma kültürlerinin bu formda karıştırılmasının sebebini de “Ölen kişinin işini talihe bırakmak istememişler, bütün ilahları şad etmeye çalışmışlar” diye özetledi.
Flinders Petrie, Hawara’daki mumyaları birinci bulduğunda bu çokkültürlü hayat şeklini görmeden gelmişti. Lakin kısa mühlet içinde portre mumyaları Victoria İngiltere’sinde çok tanınan oldu. Holman Hunt ve Laurence Alma-Tadema üzere sanatkarlar 1888’deki sergiden çok etkilendi. Hatta Oscar Wilde’ın resmi yapıldıktan sonra hiç yaşlanmayan genç bir adamı anlattığı “Dorian Gray’in Portresi” romanına bile bu mumyaların ilham olduğu söyleniyor.
GERÇEK İNSANI DEĞİL ÜLKÜ İNSANI YANSITIYOR
Elbette portreler, mumyaların gerçek yüzlerinin daha fazla merak edilmesine neden oluyor. Fakat Price’a nazaran, portre o kişinin gerçek halini değil idealize halini yansıtıyor. Zira portrelerdekiler daima genç, daima hoş, daima sağlıklı. Price, “Bence bu fotoğraflar o şahısların dış görünüşlerinin ülküleştirilmiş hali. Beşerler bunu tartışacaktır eminim lakin bence ilahlara, insanüstü varlıklara benziyorlar” diye konuştu.
Portrelerden birindeki defne kısımlarına dikkat çeken Price, şahısların usullerinin da insanüstü varlıklar olarak görülen Roma İmparatoru ve İmparatoriçesi’nden etkilendiğini belirtti.
Peki Greko-Romen mumyaları eski mumyalarla yan yana sergilenecekse, bu kadar radikal bir usul değişikliğinin sebebi ne? Price bunun hedefinin dikkat çekmek olabileceğini tabir ederek, “Düşünün gittiğiniz şapelde yan yana 20 mumya var. Mumyalanmış akrabanızın dikkat çekmesini, oradan geçenlerin dualarını almasını sağlamak için dikkat cazip bir şeyler gerek” dedi.
Elbette bunlar daima yoruma dayalı bilgiler. Lakin şurası kesin: Antik Mısırlılar mumyalanmış akrabalarının binlerce yıl sonra dahi insanlığın merakını cezbedeceğini hiç düşünmemişti. Lakin mumyaların sandıklarını dikkat alımlı bir biçimde süsleme gayretleri bugün hâlâ bekleneni veriyor. Bazıları sandıklardai fotoğraflarla bazıları bandajların altıyla ilgileniyor. Fakat mumyalar çekiciliklerini hiç lakin hiç kaybetmiyor.
BBC’nin “Have we got Ancient Egypt’s mummies all wrong?” başlıklı haberinden derlenmiştir.