DİYARBAKIR – Diyarbakır Kültür ve Tabiat Varlıklarını Müdafaa Derneği’nin (DKVD) üç lisanda yayımlanan kitap çalışması, “Diyarbakır Sur’da Değiş(tiril)en Yerler ve Hikâyeler- Bir Bellek Yolculuğu” ismini taşıyor. Kitap, Diyarbakır’ın Sur ilçesini odağına almış ki bu ilçe, zati Diyarbakır’ın kendisidir. Diyarbakır’ın binlerce yıllık geçmişine, burada karar sürmüş medeniyetlerin izlerine bu ilçede rastlanabiliyor.
“Bir Bellek Yolculuğu” kentin hafızası niteliğindeki yapılar ve etrafını, yazılı kaynakların yanı sıra devrin şahitlerinden da yararlanarak okurun ilgisine sunuyor. Anlatılar, eski ve yeni fotoğraflarla destekleniyor, her gün binlerce yerli ve yabancı turistin ziyaret ettiği yerlere daha yakından bakmamıza ve tanımamıza imkan sağlıyor.
BİR KENTE YAKINDAN BAKMAK
Bu ‘yakından bakmak ve tanımak’ değerli. Zira birçok kent üzere Diyarbakır da büyüyor, gelişiyor, değişip dönüşüyor. Başka kentlerden farklı olarak 6 mahallesi, çatışmalar sonrasında devlet tarafından yıktırıldı ve yıkılan yerlerin yerine Diyarbakır mimarisi ile hiç ilgisi olmayan yeni meskenler yaptırıldı. Münasebetiyle hem doğal olarak nitelenebilecek değişimler hem de bile isteye gerçekleşen yıkımlar, kentin çehresiyle birlikte yerler üzerinden şekillenmiş hafızasını da siliyor.
“Diyarbakır Tarihine Kent Kapılarından Bakmak: Zayıf Demokraside Kent Meydanı Sorunu ve Rövanşist Hamaset” başlıklı Giriş yazısını kaleme alan Dr. Mimar-Araştırmacı Mehmet Atlı ve Mimar Ronahi Deniz Demirkapu, şöyle yazmış: “Buna rağmen ne klasik mimarisini ne de çağdaş mimarlık örneklerini muhafazayı, kent tarihine ve kent hayatına katmayı başaramayan bir kültür siyaseti yürürlükte denebilir. Rant, kaba propaganda ve reklam lisanı, popülizm ve rövanşist hamaset diyebileceğimiz bir yıkıcılık ve yapıcılık iş başında görünüyor. Bu dışlayıcı yaklaşımlar kentin şehircilik, mimarlık vb. hususlarını kentlilerle, mimar ve mühendislerle, sanatkarlarla, arkeologlarla, esnafla, kısacası renkli ve çoğulcu bir iştirakle ele almaya açık değil. Çoğunlukla Ankara’dan belirlenen ve atanmış yöneticilerce icra edilen merkeziyetçi ve yeniden asayiş, kontrol-denetim odaklı, şu yahut bu ideoloji ve din doğrultusunda doktrine etmeye yönelik siyasetler, kentin ve kentlilerin sıkıntılarını çözmek şöyle dursun; dinlemek ve anlamaktan aciz.”
Atlı ve Demirkapu, UNESCO üzere yapılar ile dünya mirası üzere iltifatların kenti kurtarmaya yetmediğine de dikkati çekiyorlar. “Bir Bellek Yolculuğu” gibisi çalışmalar bu nedenle de değer kazanıyor.
Mehmet Mercan, Mıgırdiç Margosyan, Maryam Başak, Musa Tutka, Silva Özyerli, Truman Şakarer, Halit Ötük üzere isimlerin yerler, günlük hayat ve beşerlerle ilgili anılarından alıntılar kitaba başka bir lezzet katıyor. Hâlâ ayakta olan, değiştirilen ya da artık olmayan yerlere ilişkin fotoğraflar ise Sur’u görsel olarak tanıtarak hafızada yer almasını sağlıyor.
Emirgan Çay Bahçesi (1960’lar) KİTABI ÇEVRİMİÇİ OKUMAK MÜMKÜN
Kitap projesinin koordinatörlüğünü Dilan Kaya Taşdelen, danışmanlığını Meral Özdemir üstlendi. İçerik ve araştırmada Dilan Kaya Taşdelen, Nevin Soyukaya, Meral Özdemir ve Onur Yumruk imzası bulunuyor. Sevengül Sönmez kitabın editörlüğünü; Kürtçe çeviriyi Serkan Delidere, İngilizce çeviriyi ise Burcu Sıla Candan yaptı.
DKVD Yayınlarının birinci üretimlerinden biri olan Diyarbakır/Sur’da Değiş(tiril)en Yerler ve Kıssalar: Bir Bellek Seyahati kitabı, Diyarbakır/Sur: Bir Bellek Seyahati projesinin bir modülü olarak Hrant Dink Vakfı Sivil Toplumu Güçlendirme Hibe Programı 2019-2021 kapsamında Avrupa Birliği takviyesiyle üretildi.
Kitaba çevrimiçi olarak da ulaşabilirsiniz.
DAĞKAPI/ŞEYH SAİT MEYDANI
İbadet yerlerinden iş merkezlerine, pastanelerden kahvehanelere, meydanlara kadar Diyarbakır’ın hafızasını oluşturan birçok yer, şahitlere da başvurularak detaylarıyla tanıtılıyor. Bunlardan biri, bugün de değerli bir merkez olma özelliğini koruyan Dağkapı/Şeyh Sait Meydanı’dır.
Atatürk heykeli eklendikten sonra bir kısmı betonlaşan Emirgan Parkı (1970’ler) Günümüzde Dağkapı/Şeyh Sait Meydanı olarak bildiğimiz alanda 1920’lere kadar Dağkapı Mezarlığı’nın yer aldığını muhtemelen çok az kişi biliyordur.
DKVD, meydanla ilgili şu bilgileri paylaşıyor: “Mezarlık alanlarının park, bahçe ve imar alanlarına dönüştürülmek için tasfiye edilmeleri Osmanlının çağdaşlaşma devrinde sıklıkla görülen faaliyetlerdir. Kent merkezlerinde açılmak istenen yeni imar ve rekreasyon alanları istimlak bedellerinin yüksek olması, mezarlıkların ise bedelsiz olarak kaldırılabilmesi belediyeleri çoklukla bu yola yönlendirir.
Dağkapı Mezarlığı’nın, Dağkapı’nın çabucak çıkışından başlayıp Turistik Otelin karşısındaki eski OHAL Bölge Valiliği binasına kadar devam ettiği söylenir. Bu geniş mezarlık alanı 1920’lerde tasfiye edildikten sonra bir kısmı parka dönüştürülür, çabucak yanında Elazığ bulvarı açılır ve bu cadde üzerinde kamu binaları inşa edilir. Parka dönüştürülen alan ise yaklaşık 50 yıl boyunca kullanılacak olan Emirgan Çay Bahçesidir.
1990’larda yer altı çarşısının yapılmasıyla birlikte büsbütün betonlaştırılan meydan bugün ne mezarlıktan ne de parktan rastgele bir iz taşıyor.”
Dağkapı Meydanı (2019) İŞ MERKEZİNE DÖNÜŞEN KONAK
Günümüzde Gazi Caddesi üzerinde yer alan Gürani İş Merkezi, 1940’lara kadar Güraniler (Gevraniler) Konağı olarak kullanılıyordu.
Liceli Işık ve Gürani ailesine ilişkin olan konak günümüzdeki Gürani İş Merkezi, Beyazıt Pasajı ve Demir Otel’i içine alan geniş bir alanda yer alır. 2 katlı, havuzlu, geniş avluları bulunan yapı 1940’larda Park Otel ismiyle otel olarak hizmet vermeye başlar. Yapının girişi İzzet Paşa Caddesi’ndedir. Gazi Caddesi’ne bakan cephesinde ise bakkal dükkânları yer alır. Kent dışından gelenlerin konaklama gereksinimini karşılayan otel, içinde yer alan lokanta ile de Diyarbakırlıların uğrak noktası olur.
Gürani (Gevraniler) Konağı 1950’lerde Diyarbakır Konutları tezini yazmak için kente gelen Mimar Doğan Erginbaş tıpkı isimli kitabında konağın otel olarak kullanıldığını, kışlık kısmındaki kitabeye nazaran hicri 1235 yılında yapıldığını (miladi 1820), otele dönüştürülmeden evvel konakta bir hamamın da bulunduğunu ayrıyeten evvelce ahır olarak kullanılan kısımların hamamla birlikte dükkâna dönüştürüldüğünü anlatır.
1950’lerin sonunda mirasçılar ortasında bölünerek küçülen konak, bugün gördüğümüz pasajın hudutlarına ulaşır. 1960’larda yapılan tamirlerle büsbütün pasaja dönüşen yapıya ilerleyen vakitlerde kaçak bir kat da çıkılır. Günümüzde üst katı kullanılmayan, alt katlarında ise giysi mağazalarının bulunduğu pasaj, kentin unutulan alanlarından biri.
Şeyhmus Pastanesi (1960’lar) İLK ÇAĞDAŞ PASTANE: ŞEYHMUS
Günümüzde Suriçi’nin en yüksek yapılarından biri olan Yakut Plaza’nın yerinde bir vakitler Diyarbakır’ın birinci pastanesi olan Şeyhmus Pastanesi yer alıyordu.
Diyarbakır’ın çağdaş manadaki birinci ve en eski pastanesi olan Şeyhmus Pastanesi 1950’lerde açılır. Pastanenin sahibi Şeyhmus Tatlıcı, evvelce Saraykapı yolunda Emek Sineması olan yerde börek yapıp satmış, daha da öncesinde ise Mardinkapı’da bir börekçinin yanında çalışarak mesleği öğrenmiştir. İlerleyen tarihlerde Surp Giragos Ermeni Kilisesi Vakfı’ndan arazi kiralayarak çok meşhur olacak Şeyhmus Pastanesi’ni açar. Pastane yaklaşık 20 yıl boyunca ‘’Momoz’’ lakaplı Tatlıcı kardeşler tarafından işletilir.
Baklavası, burma kadayıfı, çeşit çeşit börekleri, dondurması ve limonatasıyla Şeyhmus Pastanesi o periyotta oldukça sükse yapar. 70’li yıllarda ise supangle üzere pastane mamulleriyle öner çıkar. Pastanenin bayramlardan evvel sabahlara kadar çalışıp konutlara tepsilerle baklava servisi yaptığı anlatılır.
Yakut Plaza Tatlıcı ailesinin 1970’lerde İstanbul’a taşınmasıyla pastaneyi bir mühlet akrabaları işletse de bu durum uzun sürmez. 1982 yılında pastane yıkılır ve kilise vakfına ilişkin olan arazi de satılır. 1997’de Yakut Plaza’nın inşa edilmesiyle birlikte yaklaşık 30 yıl boyunca kentin en ünlü pastanesine hizmet vermiş alan Suriçi’nin dokusuna epeyce karşıt bir alana dönüşür.
Fotoğraflar: DKVD Diyarbakır Kent Arşivi