“Ama Sven, yalnızca bacağından vuracak…”
Bu kelamlar, bankada silah zoruyla esir tutulan dört bireyden biri olan 23 yaşındaki Kristin Enmark’a aitti. 23 Ağustos 1973’te başlayan ablukanın ikinci gününe girilmişti ve soygunculardan Jan-Erik Olsson, polise niyetlerinin önemli olduğunu göstermek için banka çalışanlarından Sven Säfström’ü bacağından vurmak istiyordu. Enmark da dehşet içindeki çalışma arkadaşını ikna etmeye çalışıyordu.
2016 yılında BBC’nin ‘Witness History’ programına konuşan Enmark, o günü, “Jan ona, ‘Bacağında rastgele bir kemiğe ziyan vermeyeceğim. Hafif yaralanacağın bir yere ateş edeceğim’ demişti” kelamlarıyla anlattı.
Geriye dönüp baktığında bu nasırlaşmış halini anlamakta zahmet çektiğini belirten Enmark, “O esnada Sven’in bacağından vurulmaya müsaade vermemekle ödleklik ettiğini düşünüyordum. Bence bunu düşünmem ve söylemem dehşetli bir şey lakin bence tıpkı vakitte böylesi absürt durumların beşere ne yapabileceğini göstermesi açısından da kıymetli. Bu türlü durumlar ahlaki kaymalara neden oluyor. Bu mevzuda nitekim utanç duyuyorum” tabirlerini kullandı.
Olsson planını hayata geçirmemiş olsa da Säfström de ilerleyen devirde kendisini rehin alanlara minnettarlık duyduğunu, vakit zaman kendi kendine “Bunlar senin arkadaşın değil, şiddet eğilimli suçlular” diye hatırlatmak zorunda kaldığını söyledi.
Säfström bankadan sedyeyle çıkarıldı
ABD’DEKİ OLAY SAYESİNDE DAHA DA POPÜLERLEŞTİ
Stockholm Sendromu terimi, 6 gün süren bu banka kuşatmasının akabinde İsveçli kriminoloji uzmanı ve psikiyatrist Nils Bejerot tarafından, birtakım tutsakların kendilerini rehin alanlara duyduğu irrasyonel yakınlığı açıklamak maksadıyla üretildi.
Bir yıl sonra ABD’li gazete işvereni Randolph Apperson Hearst’ün kızı Patty’nin silahlı milisler tarafından kaçırılmasıyla, kelam konusu kavram daha da popülerleşti. Çünkü 19 yaşındaki Patty, kendisini kaçıran şahıslara karşı sempati duymaya başlamış hatta bir soygunda onlara katılmıştı. Nihayetinde Patty yakalanıp mahpusa gönderildi. Avukatının savunması genç bayanın beyninin yıkandığı ve Stockholm Sendromu’ndan muzdarip olduğu tarafındaydı.
Polislerin suçlularla yaptıkları müzakerelerin nasıl olması gerektiğini belirleyen birinci bireyler, 1970’lerde New York emniyetinde misyon yapan Frank Bolz ve Harvey Schlossberg isimli iki polisti. 1972 yılında Münih Olimpiyatları’nda Kara Perşembe örgütü tarafından rehin alınan 11 sporcuyu kurtarma pazarlıklarının fiyaskoyla sonuçlanması, Bolz ve Schlossberg’e ilham olmuştu.
1980 yılında BBC’nin ‘Inside Story: Hostage Cops’ belgeseline mevzu olan Bolz ve Schlossberg, New York emniyeti bünyesindeki esir müzakere timinin, benzeri olayların kentte de yaşanabileceği dehşetiyle kurulduğunu anlattı. Bu uzmanlaşmış takımın emeli Hollywood sinemalarındaki silahlı müdahalelerin tersine, tansiyonu kimsenin canı yanmadan düşürmekti. Belgeselde polisler, erteleme taktiklerinin hatalılara daha fazla kusur yapacak vakit verdiğini, tutsaklarla ortalarında bir yakınlık kurulmasını sağladığını ve kanlı bir son ihtimalini azalttığını belirtiyordu.
Ceza duruşmasının akabinde Patty Hearst (ortada)
BİNLERCE POLİSE EĞİTİM VERDİLER, BELGESELE MEVZU OLDULAR
1970’lerin sonlarına gelindiğinde, ABD’nin ve dünyanın dört bir yanından binlerce polis, New York’a gidip, 200’den fazla rehine olayını çözmeyi başaran Bolz’un deneyimlerini dinlemek için New York’a gönderilmişti. Psikoloji doktoralı eski bir trafik polisi olan Schlossberg ile Bolz’un verdiği bu dersleri BBC’nin belgeseli sayesinde tüm dünyada bilinir hale geldi.
Belgeselde Schlossberg, Hayatta Kalma Özdeşleşme Sendromu olarak da anılan Stockholm Sendromu’nun karmaşık bir kavram olmadığını belirterek, “İki ya da daha fazla kişi bir ortaya geldiklerinde, bir ilgi kurarlar. Bahsettiğimiz yalnızca bu” diyor ve ekliyordu:
“Elbette durum ne kadar gerilimli olursa ilgi de hem o kadar çabuk kurulur hem de o kadar ağır olur. Bir kriz anında beşerler ne olacağını bilmediklerinde, hepimizin korktuğu şey delirmektir. Yani her vakit ‘Aklımı mı kaybediyorum?’ diye telaş ederiz. Hakikaten bunu yaşıyor muyum? Bu türlü bir durumda benim ne işim var? Bunu deneyim ediyor muyum? Yaptığımız şey, hissettiklerimizi öteki bir kişi üzerinde test etmektir. Şayet o kişi de bu tecrübeyi paylaşıyor ve tıpkı şeyi görüyorsa ve delirmiyorsa ve bu olanlar nitekim oluyorsa, tahminen de sorun yoktur.”
SUÇLU YALNIZCA MÜZAKERECİYLE KONUŞABİLİR
Suçluların birden fazla vakit müzakerecilerle tutsaklarla telefonda konuşturduğunu lakin tutsaklardan saklı bilgiler edinmeye çalışmanın bir manası olmadığını da söyleyen Schlossberg, “Tutsak sizin ona söylediğiniz her şeyi suçluya anlatacaktır. Rehineler çok makus şahitlerdir ve hür bırakıldıklarında, size verdikleri istihbarata kuşkuyla yaklaşmak gerekir” diyordu.
Öte yandan Bolz, hatalıların taleplerini çabucak reddetmemek gerektiğini belirterek, “Asla ‘hayır’ dememelisiniz lakin ‘evet’ de dememelisiniz. Her vakit, ‘Bakayım elimden ne gelecek, senin için deneyeceğim’ demelisiniz” tabirlerini kullanıyordu.
Schlossberg, durumun denetiminin poliste olmasının hayati ehemmiyette olduğunu belirtiyor, suçluya “Ya müzakerecimizle konuşursun ya da kimseyle konuşamazsın” iletisinin ısrarla verilmesi gerektiğini söyleyerek, “Avukatları, anneleri, din adamlarını istemiyoruz; onların konuşmasını istemiyoruz. Suçlular konuşmak istedikleri bireyle konuşmalarına müsaade verene kadar kimseyle konuşmayacaklarını hayal ederler. Fakat gerçekte bir odada oturup dış dünyayla temas kurmadan ne kadar müddet dayanabilirsiniz ki?” diye konuşuyordu.
Rehinelerden Elisabeth Oldgren
İSVEÇ’TEKİ POLİSLER BU TAKTİKLERİN HİÇBİRİNİ BİLMİYORDU
Ne var ki Stockholm polisi, banka soygunu esnasında bu bilgilerin hiçbirine sahip değildi. Hasebiyle bugün yapılmayacak birçok acemi yanlışı yapıldı. Elinde silahlarla Sveriges Kreditbanken’a baskın düzenleyen Olsson, 3 milyon İsveç kronu, kaçarken kullanılacak bir araba ve mahpusta olan bir arkadaşı Clark Olofsson’un özgür bırakılıp kendisine teslim edilmesi taleplerini sıralamıştı. Olsson parayı ve arabası alamadı. Fakat psikiyatrist Nils Bejerot, İsveç’in en ünlü suçlularından biri olan Olofsson’la ilgili talebin kabul edilmesini ve adamın Norrmalmstorg Meydanı’ndaki banka şubesine getirilmesini polise tavsiye etti. Olofsson’a cezasının azaltılması karşılığında polislerle iş birliği yapma misyonu verildi.
Yukarıda da belirttiğimiz üzere, Stockholm Sendromu kavramını yaratan kişi Bejerot’tu. Aslına bakılırsa Bejerot yaşanan olguya birinci olarak Norrmalmstorg Sendromu ismini vermişti. Kimilerine nazaran, Bejerot’un bu teoriyi geliştirmekteki asıl gayesi abluka sırasında kendisinin ve polislerin yaptığı kusurların fark edilmemesi için kabahati kurbanlara atmaktı.
Soygun sırasında bankanın kasasına giren dört rehineyle iki hatalı ortasında farklı bir bağ kuruldu. Burada hatalıların rehinelere gösterdiği nazik hal tesirli oldu. Diğer yandan rehineler polise karşı düşmanca bir hal sergiliyor, ablukayı sonlandıracak rastgele bir teşebbüsün, kendilerinin vefatıyla sonuçlanacağından korkuyordu.
Olofsson bankadan sedyeyle çıkarıldı
REHİNELERDEN BİRİ BAŞBAKANLA TELEFONDA KONUŞTU
Karizmatik hatalı Olofsson, Kristin Enmark’ı periyodun İsveç Başbakanı Olof Palme’yle telefonda konuşmaya ikna etmişti. Enmark telefonda Başbakan’a “Ne olur bir araba gönderin ve bizim onlarla birlikte bankadan ayrılmamıza müsaade verin” diye yalvarıp, “Bence siz bizim hayatlarımızla dama oynuyorsunuz. Ben Clark’a ve soyguncuya tüm kalbimle güveniyorum. Çaresiz değilim. Bize bir şey yapmadılar. Tersine çok nazik davrandılar. Lakin ben neden korkuyorum biliyor musun Olof? Polisin saldırmasından ve ölümümüze neden olmasından” tabirlerini kullanmıştı.
Enmark 2016’da BBC’ye yaptığı açıklamada, “Keşke o telefon konuşması hiç yapılmamış olsaydı zira manasız bir konuşmaydı. Orada oturmuş hayatım için yalvarıyordum. Karşımdaki kişi başbakandı. Ne diyebilirdi ki?” yorumunu yaptı.
Rehineler, günler boyunca bankanın kasasında tutulurken bankanın etrafı silahlı polislerle çevrili haldeydi. Nihayetinde polis bankanın tavanından içeri girip suçluları göz yaşartıcı gazla etkisiz hale getirmeye karar verdi. Polis evvel rehinelere seslenip dışarı çıkmalarını söyledi fakat olumsuz bir cevap aldı. Rehineler kendileri dışarı çıkınca hatalıların vurulacağına inanıyordu. Onun yerine hatalılar dışarı çıkarken kapının eşiğinde durup iki bayan rehineye sarıldı, birkaç gün evvel bacağından vurulmaktan kıl hissesi kurtulan Säfström’ün de elini sıktı. Günlerdir bankadaki olayları takip eden İsveç kamuoyu, bu davranışlar karşısında şaşkına döndü.
32 yaşındaki Jan Erik Olsson, teslim olup polis eşliğinde bankadan çıkarken
BEJEROT REHİNELERLE KONUŞMADAN TEŞHİS KOYDU
Bejerot, rehinelere Stockholm Sendromu teşhisini koyduğunda, Enmark’la konuşmamıştı bile. Fakat psikiyatristin teorisi akla yatkın görünüyordu ve kısa müddet içinde memleketler arası medyada kabul gördü.
1980 yılına gelindiğinde, New Yorklu polisler Bolz ve Schlossberg, bu kavramı travmatik bir durumda ortaya çıkan şahıslar ortası dinamikleri tanım etmek için yararlı bir eğitim aracı olarak kullanmaya başlamıştı.
Ancak ilerleyen devirde Enmark’la derinlemesine görüşmeler yapan Kanadalı terapist Dr. Allan Wade’e göre, bu teşhis genç bayanın deneyimini hiçbir biçimde yansıtmıyordu. 2023’te BBC Reel’a konuşan Wade, “Stockholm Sendromu, Avrupa’daki psikoanalitik fikirde derin köklere sahip. Fakat o noktada 6,5 gün boyunca şiddete direnip hem kendini hem de başkalarını koruyan öfkeli bir bayanı susturmak ve gözden düşürmek için kullanılmıştı. Polisin verdiği yansıyı korumak için kullanılmıştı” dedi.
Enmark, 2016’da verdiği röportajda, Olofsson’la arkadaşlığının ilerleyen periyotta de sürdüğünü söyledi. Wade de abluka sırasında Olofsson’un bir bakıma insanlara kendilerini inançta hissettirmenin yolunu aradığını belirterek, “Clark Olofsson’a yalnızca hatalılardan biri üzere davranırsanız Kristin’in ve oburlarının onu neden bir nebze olsun olumlu hatırladığını anlamakta zorlanırsınız” sözlerini kullandı.
Öte yandan Enmark, 2021’de BBC’nin Sideways podcast’ine yaptığı açıklamalarda Stockholm Sendromu’nu “saçmalık” diye nitelendirdi ve “Kurbanı suçlamanın bir yolu. Hayatta kalmak için elimden geleni yaptım” diye konuştu.
BBC’nin “‘The one thing we’re all afraid of is going insane’ – Stockholm Syndrome and the arka of hostage negotiation” başlıklı haberinden derlenmiştir.