Türk sosyolojisinin kurucusu ve Türk milliyetçiliğinin önde gelen düşünürlerinden biri olan Ziya Gökalp, vefatının 100. yıl dönümünde anılıyor. Gökalp’in, İngilizler tarafından sürgün edildiği Malta adasının Polverista kentinden kızı Seniha Hanım’a yazdığı mektup, gündeme oturdu.
Milli uğraş periyodunda fikirleri ve yapıtlarıyla Türk toplumunun tekrar inşasında değerli bir rol oynayan Ziya Gökalp, sürgünde olduğu periyotta dahi memleketine ve ailesine duyduğu hasreti satırlarına yansıttı. Malta sürgünü sırasında kaleme aldığı bu mektupta, kızı Seniha Hanım’a duyduğu derin sevgiyi ve umut dolu bildirilerini lisana getiren Gökalp’in sözleri, hem devrin zorluklarına ışık tutuyor hem de ulusal çaba ruhunu gözler önüne seriyor.
İşte Türk Yolu Dergisi 11. sayısında yayınlanan Gökalp’in kaleminden kızına yazdığı mektup:
“Kızım Seniha Hanım’a
Sevgili Kızım,
Senden ve annenden 18 ve 25 Eylül tarihli ikişer mektup aldım. Kahverengi elbisemin geldiğini yazmıştım. On iki lira da hâlâ gelmedi. Gelince müellifim. Orada çıkan kimi havâdisler meserret, kimileri da acı verdiğini yazıyorsun. Benim âdetim hiçbir havâdise inanmamaktır. İnsan masal dinlerken, veyahut tiyatro seyrederken işittiği, veyahut gördüğü şeylerin doğruluğuna inanır mı? Havâdislerin bunlardan ne farkı var? Artık palavra havâdis neşretmek, bir sanat, bir fen mahiyetini almış. Bunun birçok memurları, mütehassısları, kuvvetli teşkilatı var. Hatta birtakım memleketlerde bunun için bir Nezâret de icad etmişler; başına bir Nâzır dikmişlerdir. Palavra havâdis neşretmenin nâzikâne ismi propagandadır. Artık insan nasıl yediği yağların hâlis olduğundan emin olmazsa, gazete ve ajans havâdislerinin, veya ismi sokak laflarının da doğruluğundan emin olmamalıdır. Bugün bütün beşerler bu propaganda isimli ağın içindedir. Bir taraftan ilim, insanlara hakikati öğretmeğe çalışırken, öbür taraftan da propaganda, insanları palavralara inanmağa icbâr ediyor. Medeniyet iki yüzlü bir acûzedir. Doğruyu da o söyler, palavrası da o icadeder. Palavra söylemek, ticaret nâmına yapılırsa ismi ‘reklâm’dır; siyâset nâmına yapılırsa ismi ‘propaganda’dır; din nâmına yapılırsa ismi ‘misyonerlik’tir. Ahlâk nâmına yapılırsa ismi ‘nezâket’tir. Bence en güzeli bu sonunkisidir; zira en az ziyanı ve en çok yararı olan budur. Havâdisleri masal dinler üzere dinlemeli! En akla sığmaz masallarda bile bir hakikat rûhu olduğu üzere, en palavra bir havâdiste bile bir hakikat şemmesi sezilir. Meselâ birisinin aleyhinde bulunmakta ısrâr ediliyor. Bu, yalnız ona çok değer verildiğini gösterir. Ajanslar, gazeteler bir haberde çok mübelağa gösterdiler mi, kesinlikle onun aksi doğrudur; zira fiilin etkisini azaltmak için kelamın kuvvetine müracaat ediliyor. Hasılı, insanların yüzleri sinemadaki çehrelerden farksız oldu gibi, sözleri de romanlardaki kelamlardan daha çok hakikat değildir. Rahat yaşamak isteyen, ne yüzlere aldanır, ne de kelamlara inanır. İnsan o denli bir kumaştır ki, ekseriya zıddı yüzüne uymaz. Kelamların gerisinde işleri görebilmek, havâdislerden çok vakıalara dikkat etmek hünerdir! Allaha ısmarladık, sevgili kızım!
Perşenbe, 14 Teşrinievvel 1336 (14 Ekim 1920), Polverista
Baban,
Ziya Gökalp”