Türkiye okuru Samanta Schweblin ile 2017 yılında Man Booker Mükafatı kısa listesinde yer alan birinci romanı ‘Kurtarma Mesafesi’nin geçtiğimiz aylarda çevrilmesiyle tanıştı. Gerek okurun gerek eleştirmenlerin ağır ilgisine mazhar olan romanın akabinde muharririn 2015 yılında yayımlanan hikaye kitabı ‘Yedi Boş Ev’ de Türkçeye kazandırıldı. Kitap yedi hikayeden oluşmakta. Bunlar, ‘Hiç Alakası Yok, Babam ve Çocuklarım, Bu türlü Şeyler Konutumuzda Olağandır, Mağaramsı Nefes, Kırka Kırk, Şanssız Bir Adam’ ve ‘Dışarı Çıkmak’ başlıklarını taşımakta. Hikayelere baktığımızda kitabın ismiyle müsemma olduğu söylenebilir zira her hikayenin merkezinde mesken kelam konusu. Freud, insanın birinci konutunun anne karnı olduğunu belirterek bu meskenin asli özelliklerinin nemli, karanlık ve sıcak olması olduğunu vurgular.
İnsanın birinci travmasının da birinci konutundan çıkışıyla başladığını belirtir. Çünkü, konut dışı bilinmedik, yesyeni ve tekinsiz bir ortamdır. Bu Freudyen bakışın kimi yapıtlara ışık tutmakla birlikte kavramların derinine inme noktasında Schweblin metinlerinde yetersiz kaldığını belirtmeli. Çünkü mesken tıpkı vakitte bir müsabaka yeri da. Meskende insan öteki beşerlerle veyahut eşya ile müsabaka halinde. Böylece ‘öteki’ kavramı da mesken sorununa dahil olmakta. Öteki, meskeni paylaştığınız öteki beşerler, bazen insanın ta kendisi bazen eşya, bazen de şahsen konut olabilir. Öteki beşerler tıpkı yeri kalıcı yahut süreksiz bir mühlet için bizimle paylaşan ve daima çatışma halinde olduğumuz ötekidir. Bu çatışmalar müspet veyahut negatif olabilir. Fakat her vakit dinamiktir.
Yedi Boş Konut, Samanta Schweblin, Tercüman: Emrah İmre, 128 syf., Can Yayınları, 2022. EV BEŞERDEN DAHA UZUN ÖMÜRLÜ
İnsanın kendisi için öteki olması durumu da yeniden metinlerden hareketle ikiye ayrılabilir:
1-İnsanın kendini ötekileştirmesi: öz-ötekileştirme. 2- Dış şartlar sebebiyle insanın kendine öteki kılınışı, Alzheimer hastalığı gibi… İlaveten, konut dışındakiler aslında ötekidir ama bunlardan kendimize benzediğini varsaydıklarımız veya bir aşinalık yakaladıklarımız tanıdık yabancılardır. Eşyaya gelirsek, onlara dair bütün anlamsal bağlar beşere ilişkin olsa bile insan eşyayı eşya da insanı tesirler. Mesken ise beşerden daha uzun ömürlü olduğu için eşyanın ve ailenin yekpare bir temsili veyahut kayıp vaktin somutlaşmış hali olarak görülebilir, bazen nostalji ile içe içe geçebilir bazen de beşere vefat karşısındaki güçsüzlüğünü anımsatabilir. Bütün bu veçheleriyle hem tekin hem de tekinsizdir aslında. Bir yandan da konutun benzerleri vardır, misal meskenlerin içerisinde de eşyanın benzerleri.
İNSAN, MESKEN, EŞYA VE ÖTEKİ(LER)
İnsan, öteki meskenlere ve öteki eşyalara farklı nazarlarda bakabilir, onlara karşı farklı hisler besleyebilir. Hasebiyle insan, konut, eşya ve öteki(ler) kavramları ortasındaki alakalar girift haldedir. Gerçekten, kitaptaki hikayeler de bu karmaşık yapıyı yansıtır nitelikte. Bu bağlamda birincinin, hikayelerin en hacimlisi, novella boyutundaki ‘Mağaramsı Ses’ başlıklı metinden bahsetmekte yarar var. Çünkü bu metin, üstte kelam edilen birçok noktaya temas etmekte. Hikayenin ana kahramanı Alzheimer hastası olan yaşlı bir bayan, Lola. Yan kahramanlar ise bayanın kocası ve bitişiklerine taşınan komşu bayan ile oğlu. Nefes almakta zahmet çeken, bu yüzden gergin anlarda ıslık sesi çıkarak nefesini düzenleyen Lola mütemadiyen ölmek istemekte. Vefatından sonrasını kolaylaştırmak için de meskendeki eşyayı kutulara koyup her kutuya etiket yapıştırmakta. Dış dünyayla asli ilişkisi kocası zira market alışverişini yapan, garaja giden ve bahçeyle ilgilenen o. Öbür kontakları ise yemek sipariş ettiği restoranda çalışan bayanın telefondaki sesi ve televizyon. Bu nizam, Lola için komşu meskene bir bayanın ve oğlunun taşınmasıyla bozulmakta zira komşu çocuk kocasıyla sohbet etmekte ve orta sıra bahçelerine uğramakta. Bayanı asıl korkutan da ötekinin kendi hudutlarına dahil olması zira bahçe, mesken ve konut dışı ortasında bir hudut teşkil ediyor. Bu hududa kocasını da dahil ediyor bayan. Böylece Lola’nın hayatı giderek tekinsiz bir hal alırken okur, onun zihnine dahil olarak objeleri, sesleri, imajları onun gözüyle görüyor. Bayan için tüm dış etkenler muhtemel birer tehlike. Bu yüzden paranoya derecesindeki niyetlere saplanıyor.
“Lola önceki gece parmaklıklarda duyduğu takırtıyı hatırladı. Oğlanlar beklediler. Kapının açılmayacağını anlayınca gittiler ve bayan bir mühlet diyafonun önünde dikilip nefesinin yavaş yavaş sakinleşmesine kulak verdi. Kendi kendine her şeyin yolunda olduğunu, alt tarafı diyafondan konuştuklarını, fakat oğlanların kendisinden hoşlanmadığını söyledi. Şayet o oğlanlar isteseydi…” (s.61)
ÖLÜMLE MÜSABAKA MEKÂNI
Hastalığının şuurunda olması gerginliğini daha da arttırırken Lola unutkanlığa düştükçe tekinsiz döngü daha karanlık bir hal almakta. Okur, bayanın hem kendisine hem konutundaki hem de mesken dışındaki insanlara hem de eşyaya karşı nasıl ötekileştiğini görüyor adım adım. Konut ise Freudyen bakışla yaşlı bayan için inançlı bölge. Buna karşın eşyaların her gün kutulara konup garaja kaldırılması, eşyanın konut üzerindeki hakimiyetini kırmakta. Diğer bir deyişle, bayan meskenini ona isnat edilen manalardan arındırarak vefatla müsabaka yerine dönüştürmek istiyor. Yani mesken, hem vefat öncesini hem vefat ânını hem de vefattan sonrasını kapsayan muhayyel bir vakitle cem edilmiş soyut bir yere dönüşmekte.
‘Hiç Alakası Yok’ başlıklı birinci hikayeye döndüğümüzde ise oburlarının konutlarını gözetleyen, kendini tutamayıp bu konutlardan eşya çalan bir anne ve ona göz kulak olan kızı kelam konusu. Annenin ötekiyle olan ilgisi konut ve eşya üzerinden kurulmakta. Gerçekten öbür meskenlerden çaldıklarını kendi bahçesine ganimet misali gömerek saklamakta. Öte yandan annenin varlıklı konutlarına duyduğu haset sınıfsal ayrımı, sınıf çatışmasını da gözler önüne sermekte. Bayanın son girdiği konuttan çaldığı şekerlik ise bu çatışmanın kırılma noktası zira varlıklı mesken sahibesi için aile yadigârı şekerlik meskenin en pahalı eşyası. Onu yine bulmak için anne-kızın meskenine gelerek onlarca eşyayı karıştırması gerekli. Böylece eşyaya yüklenen mana sınıf çatışmasını kırıyor, mağdur ve fail farklı senaryolarda tıpkı hareketleri icra ediyor. Bu sayede müellif da hem hikayeyi tersyüz etmiş hem de çatışmalar ortasındaki sonları geçişken ve müphem kılmış oluyor. Yani bir rol takası kelam konusu.
Birbirlerinin antitezi üzere görünen kahramanların tıpkı rolü takas ettiklerini görmekle birlikte bazen de kahramanların birebir rolü paylaştıklarına şahit olmaktayız. ‘Böyle Şeyler Konutumuzda Olağandır’ hikayesindeki ölen çocuklarının eşyalarını görmeye dayanamayan karısının her gün yan bahçeye attığı kıyafetleri toplayan Senyor Weimer ile çocuğunun eski kıyafetlerini vermekte zahmet çeken bahçe sahibinin münasebeti üzere. Rol takasının yanında rol paylaşımı da metinlerin anahtar ögelerinden. “Mavi gözleri nemleniyor. Beklenmedik uyumumuzun en son delili. Hiç çekinmeksizin yüzüne bakıyorum, ona mahremiyet alanı bırakmıyorum, zira bu türlü bir an yaşadığımıza inanamıyorum ve üstümde oluşturduğu yüke katlanamıyorum. Senyor Weimer’i oturttum ve artık sorunu çözecek bir şey söylemek istiyorum.” (s.42)
SIRADAN GÖZÜKENE YAKINDAN BAKINCA…
Nitekim Schweblin’in kurgudaki başarısı bu kaosu kurmaktaki hüneri olsa gerek. Hikayelerinde katı hudutlar çekmek yerine ruhsal analizler üzerinden tansiyonun dozunu daima arttırarak bulanık, müphem; bazen kapalı bazen eksiltili ancak her vakit geçişken dokulu metinler inşa etmekte. Metinlerde akıl sıhhatinden kuşku edilen kahramanlar olsa da bu kuşkunun nedenleri tekrar ruhsal analizler üzerinden ortaya konmuş. Şurası kıymetli ki gerek hayat gerek gündelik akış içerisinde karşılaştığımız beşerler sıradan gözükebilir. Halbuki sıradan gözükene yakından bakınca ne insanın ne de hayatın akış içerisinde gözüktüğü üzere sıradan olmadığını anlıyoruz. Öteki bir deyişle, ne sıradanın ne de sıradanlığın olmadığını gösteriyor muharrir. Tıpkı, Gregor Samsa üzere vasat bir kahramanın bir gün böcek olarak uyanması üzere. Yeniden bu bağlamda, psikiyatrik hastalıkların temelinde insanın yaşama dürtüsü thanatostan, yineleme zorlantısından doğan savunma düzenekleri olduğunu da görmek mümkün. Tüm bunlardan hareketle merceğimizi yaklaştırdığımız her varlık temelinde tekinsiz zira bütün manalar ve bütün göstergeler değişmekte. Değişken olanın tarifi da tanımsızlık. Her şeyin tanımsız olduğu bir hayat ise bu tanımsızlık durumunu deneyimleyen, idrak eden veyahut sezen birey için korkutucu ve tansiyonlu.
ÖYKÜLERİN LİSANI VE KAHRAMANLAR
Son olarak, Samanta Schweblin’in lisan konusundaki hassasiyetinin altını çizmeli. ‘Kurtarma Mesafesi’ hakkındaki yazılarda, müellifin tekinsizliği, tansiyonu lisanına yansıttığından zati bahsedilmişti. Bu bahislere ek olarak lisanın kahramanların psikolojilerine nazaran şekillendiğini, bunu başarmak için müellifin her bir cümle üzerinde çalıştığını eklemeli. ‘Babamlar ve Çocuklarım’ başlıklı hikayesi bu konuya örnek gösterilebilir. Kahraman bakış açısıyla yazılan hikayenin anlatıcısı Javier, eski eşinden birincinin ismiyle (Marga) bahsederken sonraki pasajlarda ondan ‘eski karım’, ileriki sayfalarda ise ‘karım’ diye kelam etmekte. Çünkü ismiyle bahsettiği vakit Marga, sevgilisi Charly’nin geleceğini şimdi söylemiş durumda. Javier, Charly’nin geleceğini öğrendiği vakit ise onu ‘eski karımın yeni sevgilisi’ diye tanımlamakta. Eski eşlerin çocukları ortadan kaybolduğunda her şeyden evvel anne-baba rollerine sarıldıkları vakit da ondan ‘karım’ diye kelam etmekte. ‘‘Arabada değiller” diyor karıma.’ (s.33) cümlesi okuma hareketinin icrasında alelade bir tabir üzere gözükse de bütün hikayelerde lisan kullanımının bu derece titiz olduğunu görmek mümkün. Yani lisanın kahramanları, kahramanların da lisanı şekillendirdiği metinler var karşımızda. Ek olarak, bu hikayede de rol paylaşımını görmekte okur zira iki adam Marga ekseninde birebir rolü paylaşmakta:
“En sadık takipçileri bizleriz ve bu durum Charly’yle aramda bir paydaşlık, bir çeşit bağ oluşturuyor.” (s.32)
GÜÇLÜ BİR YAZAR
Sözün özü, ‘Yedi Boş Ev’, en genel manasıyla insan-ev-eşya üçgenini açımlayarak sıradan görünene mercek tutan metinlerden oluşan bir kitap. Bu bağlamda inşa edilen metinlerde lisan ve kurgu münasebeti de muharririn ince işçiliğiyle kurulmuş. Detaylara eğilen, okuru her manada şaşırtan ve görünenin gerisindeki görünmeyeni sorgulamaya iten bir müellif Schweblin. Çağdaş muharrirler ortasında, yakın vakitte Türkçeye kazandırılan en vurucu kalem, olduğunu düşünmemek elde değil. “İnsanların varlıkları eşyalarını taşımakla irtibatlıymış ve eşyaları onlara katıyormuş.” (s.103)