Özgür His Durgun
Bir ağustos gecesi, çıkmaz bir sokakta kıstırılıp öldürüldüğünde 24-25 yaşlarındaydı Kefalonyalı Petri. 13 yaşından bu yana durmaksızın işlediği cinayetlerle bu dokunaklı sonu hak etmişti tahminen de. Kefalonya’dan İstanbul’a maceralı hayat seyahatinde azılı bir suçluya dönüşen Petri, fiziki hoşluğu ve tüm çekiciliğine karşın, eli bıçaklı Galata Canavarı olarak bilinen azılı katilden diğeri değildi. Yanından hiç ayırmadığı bıçağıyla işlediği seri cinayetler İstanbul sokaklarında kulaktan kulağa anlatılan Petri, 19. yüzyıl sonu İstanbul’unda cinayet destanlarının bir numaralı kahramanıydı.
Almanya’da Forum Transregionale Studien ve Humbolt Üniversitesi’nde konuk araştırmacı olarak bulunan akademisyen Nurçin İleri, İstanbul’u bir cürüm sahnesi olarak inceleyen araştırmasında devrin “cinayet destanları”nı mercek altına alıyor. Kent ve insan, üretim ve tüketim bağlantıları, 19.yy sonu-20. yy başı İstanbul, kabahat dünyası ve mekânsal dönüşümler üzerine ve araştırmaları olan Nurçin İleri’nin ‘Kampfplatz mecmuasında yayınlanan “İstanbul’un Yeraltı Dünyası: Bıçakçı Petri ve Cinayet Destanları” makalesinin yanı sıra çeşitli akademik yayınlarda yayımlanmış “19. Yüzyıl Sonu İstanbul’da Sarhoş Polis Hikayeleri”, “Geç Devir Osmanlı İstanbul’unda Kent ve Sokak Işıkları”, “Kent, Gece ve Kadınlar” başlıklı çalışmaları bulunuyor.
2015 yılında Binghamton Üniversitesi’nde tamamladığı doktora tezinde, “geç Osmanlı devri İstanbul’unda gece ve kabahat alakası, kamusal cümbüş ve aktivitelerin denetimi” temalarını inceleyen İleri’nin cinayet destanları bahisli makalesi, Bıçakçı Petri üzere, 19. yüzyıl İstanbul’undan seri katil tiplemelerini karşımıza çıkarıyor.
KOÇU’NUN İSTANBUL ANSİKLOPEDİSİ KIYMETLİ BİR KAYNAK
Tarihi hususlarda yazdığı fıkra, roman, kıssa ve araştırmalarıyla bilinse de, ismi en kıymetli yapıtı olan ‘İstanbul Ansiklopedisi’yle anılan Reşad Ekrem Koçu’nun yaklaşık bir asır kadar evvel üzerine kalem oynattığı cinayet destanları, Koçu’nun argüman ettiğine nazaran, 19. yüzyılın ikinci yarısında tepeye ulaşmış. Koçu bunun nedenini, periyodun gazetelerinin haber verme boşluğunu doldurmak olarak açıklıyor. İstanbul’un birinci özel gazetesi Tercüman-ı Ahval, 1860’lı yıllardan itibaren okuyucunun ilgisini uyandırmak için hata olaylarına sayfalarında yer vermeye başlıyor fakat devlet idaresi, cürmün basın yoluyla artan görünürlüğünden rahatsız olarak bunu engellemek için tedbirler almakta gecikmiyor. Devlet kontrolünün artmasıyla oluşan haber boşluğunu ise tıpkı günümüzün toplumsal medyası üzere, kulaktan kulağa yayılan cinayet destanları dolduruyor.
Nurçin İleri ile Osmanlı’nın son devrinde İstanbul’un yeraltı dünyası ve cinayet destanları üzerine konuştuk.
Nurçin İleri, Almanya’da Forum Transregionale Studien ve Humbolt Üniversitesi’nde konuk araştırmacı olarak bulunuyor. Çalışmalarınızın kıymetli bir kısmı kent, hata dünyası ve gece üzerine. Cürüm, güvenlik ve gece üzere başlıklar öne çıkıyor. Bu mevzular ilgi alanınıza nasıl girdi?
Birçok dünya başşehrinde olduğu üzere 19. yüzyılda İstanbul’da da ağır bir nüfus artışı yaşanıyor. Örneğin kent nüfusu 1844’te 350 binlerde iken, 1880’lerde 870 bin civarına çıkıyor. Yüzyıl sonunda ise yaklaşık bir milyona ulaşıyor.
Nüfus artışının sebebi, bir yandan yüzyıl boyunca süregiden savaşlarda toprak kayıplarından kaynaklı göçler, başka yandan İstanbul’un iş bulmak, çalışmak isteyenler için bir çekim merkezi olması. Ayrıyeten savaş periyotları ve gerisinde bıraktığı hasar, Batılı devletlerle yapılan ticaret mutabakatları, Osmanlı’yı dünya iktisadına daha da bağımlı hale getiriyor. Birçok dönüşümün birebir anda yaşandığı kent yerinde toplumsal eşitsizlikler de çok daha görünür hale geliyor. Farklı toplumsal sınıflar ortasındaki tansiyonlar, Osmanlı yönetici seçkin ve üst-orta sınıf kent sakinleri ortasında güvenlik dertlerini da tetikliyor.
Güvenlik güçlerinin ıslahı, sokakların tertipli bir biçimde ışıklandırılma uğraşı, kahvehane ve meyhane üzere toplumsallaşma yerlerinin makul saatlerde kapatılması, kamuya açık alanlarda bayanların görünürlüğünün denetlenmesi üzere düzenlemeler de devlet nezdinde cürüm ögesi oluşturabilecek hareketlerin engellenmesi yahut denetim altına alınmasını hedefliyor. Bu, gündüzleri cürüm işlenmediği manasına gelmiyor elbette lakin kamu güvenliğini yahut genel ahlâkı tehdit eden fiillerin, gecenin karanlığından istifade edilerek gerçekleştiğine dair yaygın bir kanı var. Bu da gece toplumsallaşmasına dair yeni disiplin teknolojilerini ve denetleyici düzenlemeleri beraberinde getiriyor.
Boğaziçi Üniversitesi Atatürk Enstitüsü’nde yüksek lisans ve doktora yaparken yalnızca Osmanlı ve Türkiye tarihi değil, Orta Doğu ve Avrupa tarihi üzerine, bilhassa tarih yazımı üzerine çokça okuma fırsatımız oldu. Aldığım dersler vesilesiyle karşıma çıkan Joachim Schlör’den ‘Nights in the Big City’, Wolfgang Schievelbusch’tan ‘Disenchanted Night’ yahut Bryan D. Palmer’dan ‘Cultures of Darkness’ kitaplarından epey etkilenmiştim. 2005-2006 yıllarından bahsediyorum. Bu kitapların ortak noktası, farklı tarihî süreçlerde gecenin farklı toplumsal kümeler tarafından nasıl deneyimlendiği ve bilhassa on dokuzuncu yüzyıldan itibaren endüstriyel kapitalizmin geceye dair zamansal ve mekânsal algıyı nasıl dönüştürdüğü üzerineydi.
19. yüzyıl, İstanbul’da da benzeri dönüşümlerin görüldüğü, idari, türel ve altyapısal düzenlemelerin gündelik hayatı ve kentin doğal ve yapılı etrafını süratle değiştirdiği bir periyot. Hiç elbet bu süreçte kent sakinlerinin geceyi deneyimleme ve algılama biçimleri de dönüşüyor. İstanbul gecelerinin farklı öznelerinin peşine düşerek bu dönüşümü anlamaya çalıştım.
Bıçakçı Petri ve Hırvat sevgilisi Kavas Nikola ‘EFSANE’ SERİ KATİL BIÇAKÇI PETRİ
Kriminal hadiselere olan ilginin 1880’ler sonrası artmış olduğunu belirtiyorsunuz. Devrin politik ve toplumsal bağlamları ile bu saptamanız ortasında nasıl bir alaka var?
1880’lerde matbuat teknolojisinin gelişimiyle birlikte bilginin dolanımı artıyor. Fotoğraf kullanımıyla, parmak izi tespitiyle, isimli tıbbın yardımıyla kabahati denetlemek ve tespit etmek kolaylaşıyor. Bunların günlük mecmua ve gazetelerde detaylı bir biçimde yer almasının kriminal hadiselere ilgiyi tetiklediğini düşünüyorum. Bu dönüşümün arifesinde, 1866 ve 1880 yılları ortasında en az 14 cinayet işlediği ileri sürülen bir seri katilin, Bıçakçı Petri’nin öyküsüne, inceleyebildiğim kadarıyla devrin basınında yahut arşiv kaynaklarında rastlayamıyoruz.
Cinayetlerin birçoklarını bıçakla işlediğinden ve Galata meyhaneleri ile genelevlerinde vakit geçirdiğinden kendisine “Bıçakçı Petri” yahut “Galata Canavarı” lakapları uygun görülmüş.
Petri’nin yaşadığı devirde Matbuat Nizamnamesi (1864) gereği siyasi haberler denetleniyor, yönetici seçkin yahut iktidarın rastgele bir hizmetini eleştiren yayınlar kapatılıyordu. Siyasi haberlerin yanı sıra insanları kaygıya ve heyecana sevk eden haberler de sansüre takılıyordu. Münasebetiyle cürüm haberleri periyodun mecmua ve gazetelerinde çok kısıtlı bir formda yer aldı. Petri’nin öyküsü de muhtemelen bu sebeple gazetelere yansımamış olmalı. Lakin kulaktan kulağa kelamlı olarak müziklerle, kıssalarla, sokak ve meyhane köşelerinde efsaneleşmiş. Reşat Ekrem Koçu üzere daha sonraki nesiller tarafından da yazılı olarak aktarıldı.
19. yüzyılın son çeyreğinde ise basında yer alan kabahat haberlerinin epey detaylı bir biçimde aktarıldığına, vakit zaman bu haberlerin fotoğraflar eşliğinde sunulduğuna şahit oluyoruz. Bilhassa II. Abdülhamid periyodunda birçok haberin sansüre uğradığını düşünürsek, bu kabahat haberlerine gazete sütunlarında yer verilmesi manidar. Bu cürüm anlatıları hatanın ağırlaştığı bölgeleri göstererek siyasi iktidarın hatası mekânsal olarak haritalandırmasını sağlıyor, güvenlik eksenli düzenlemeleri ve toplumsal kontrolü bu bölgelerde ağırlaştırması için bir meşruiyet yeri oluşturuyor. Bu haberler, birçok vakit hatalının yakalandığı bilgisini de paylaşarak “asayiş berkemal” iletisi veriyor. Suça ve suçluya dair bilgi akışının görünür olduğu bu türlü bir periyotta, kent sakinlerinin kentle kurduğu alaka de dönüşüyor.
Bıçakçı Petri’den kelam açılmışken, bu sohbetin de çıkış noktası “İstanbul’un Yeraltı Dünyası ve Bıçakçı Petri” başlıklı makalenizde anlatılan 19. yy. sonu İstanbul’unda cinayet destanları… Biraz anlatır mısınız, nedir bu cinayet destanları?
Osmanlı anlatı kültüründe destanlar, hem çeşitlilik hem de içerik zenginliği açısından epey kıymetli kaynaklar. Zelzeleler, salgınlar, yangınlar, savaşlar, intiharlar üzere toplumsal hafızada yer eden olaylara dair detaylı bilgi sunuyorlar. Kentlerdeki kamusal yerleri, ulaşım araçlarını husus alan destanlar bile mevcut. İstanbul’a dair destanlar da kentin toplumsal ve kültürel hayatına dair canlı bir fotoğraf sunuyor. Cinayet destanları da bu destanlara örnek gösterilebilir.
Cinayet destanları, gecenin toplumsal ve mekânsal tertibi üzerine çalışırken, “İnsanlar neden korkuyorlardı, yüzyıl dönümünde kent hayatına dair dehşet yahut tasa iklimini belirleyen şeyler nelerdi?” diye araştırırken karşıma çıkmıştı.
Suç edebiyatının ortaya çıkışı ve gelişimine tesiri açısından bu destanlar nasıl bir yere konulabilir?
Cinayet destanları, elbette hata edebiyatının bir modülü olarak kıymetlendirilebilir lakin polisiye edebiyata giriş niteliğinde yahut onun bir modülü olduğunu söylemek yanlış olur. Çünkü polisiye metinler bir gizem üzerine inşa edilen ve merak öğesini daima canlı tutması gereken kurgu metinlerdir. Cinayet destanlarında ise katil ve maktul baştan muhakkaktır, çoklukla sipariş üzerine, gerçekleşmiş olayların şiirsel bir lisanla kayda geçirilmesidir.
‘CİNAYET DESTANLARI HABER BOŞLUĞUNU DOLDURUYOR’
Nasıl ortaya çıkıyor bu destanlar, kelamlı olarak mı?
Reşat Ekrem Koçu’nun aktardığına nazaran, cinayet gerçekleştikten sonra olay mahallinde bulunan, cinayete şahit olan kişi, destanı yazacak olan âşığa olayı detayları ile anlatırmış. Destan genelde maktulün, bazen de katilin ağzından yazılır, maktulün yakınlarının bilhassa annesinin ağzından aktarıldığı da olurmuş. Öykü, katilin ağzından aktarıldığı takdirde, bu cinayetin istemeden gerçekleşmiş olduğuna vurgu yapılırmış.
Agah Efendi ve Şinasi tarafından çıkarılan İstanbul’un birinci özel gazetesi Tercüman-ı Ahval, 1860’lı yıllardan itibaren okuyucunun ilgisini uyandırmak için sayfalarında hata hadiselerine yer vermeye başlamış lakin hükümet, cürmün bu sayfalarda artan görünürlüğünden rahatsız olarak bunu engellemek için çeşitli tedbirler almış. Daha sonra bu biçim haberler gazetelerde “vukuat-ı zabıta” başlığı altında kısaca duyurulmaya başlanmış. Koçu, kabahat haberlerine dair bu kısıtlamalarla oluşan boşluğun cinayet destanlarıyla giderildiğini belirtir.
Tanınan isimler var mı bu âşıklar ortasında?
Koçu, öne çıkan cinayet destanı âşıkları ortasında da Üsküdarlı Vasıf Hoca (Vasıf Hiç), Üsküdarlı Aşık Razi ve Destancı Behçet’in isimlerini zikrediyor.
Peki, devrin toplumsal yapısında nasıl bir karşılık buluyor bu anlatılar? Kimlere hitap ediyor?
Yazarların birçok zanaatkâr yahut emekçi, neredeyse yüzde 70’i tulumbacıymış. Bu nedenle destanların birden fazla, tulumbacıların işlettiği semai kahvehanelerinde yazılır ve okunurmuş. Genelde biner kopya olarak basılan bu destanlar, Galata Köprüsü, Yeni Cami artları, Mahmutpaşa Yokuşu, Kapalıçarşı, Tophane yahut Beyoğlu’ndaki meyhane etraflarında genç çocuklar tarafından satılır ve çabucak tükenirmiş.
İlginç olan, bu destanların tıpkı vakitte kamusal alanlarda okunarak bir performansa dönüşmesi. Koçu bize bu destanlar okunurken dinleyicilerin kimi vakit bağırdığını, ağladığını, küfrettiğini aktarıyor.
Pera’da cümbüş hayatı Güzelliği ile tanınmış Nefer Arif isimli bir erkek, 1889’da Tophane’de sevgilisi İsmail Hakkı tarafından öldürülüyor. Katil, sevgilisini öldürdüğünü itiraf ediyor ve bu cinayet kulaktan kulağa yayılıyor. Erkekler ortası cinselliğin tabu olduğu bir devirde bu tıp öyküleri toplumsal ve ahlaki pahaları açısından nereye oturtabiliriz?
Cinayet destanlarına odaklanmamın sebebi, İstanbul kent hayatına ve devrin cümbüş ve kültür pratiklerine dair fikir vermeleriydi. Bu destanlarda, iki erkek ortasındaki tutkulu, kimi vakit da karşılıksız aşkın, tanınan bir edebi cinsin konusu olabildiğini gördüm. Lakin bu devirde, hem tıbbi çalışmalarda hem de gündelik hayatta heteroseksüelliğin norm olarak kabul edilmeye başlandığı ve öbür münasebet biçimlerinin tedavi edilmesi gereken bir sapkınlık olarak tanımlandığını görüyoruz.
Osmanlı toplumunda erkekler yahut bayanlar ortası münasebetin büsbütün müsamaha ile karşılandığını, rastgele bir baskı olmadan yaşandığını da sav etmek yanlış olur. Erken çağdaş periyot Osmanlı tarihi çalışmaları eşcinsel bağlarda de hiyerarşilerin çok belirleyici olduğunu, daha karmaşık bağlar ağının kelam konusu olduğunu gösteriyor.
‘FOTOĞRAF TEKNOLOJİSİYLE KABAHAT HABERLERİ DE DEĞİŞİYOR’
Türkiye’de birtakım periyotlarda medyada kamuoyunda nam salmış hatalılara adeta kahraman muamelesi yapıldığını görmek mümkün. Basın arşivlerinde çalışan bir araştırmacı olarak bu eğilimi nasıl yorumlarsınız?
Basın dünyası açısından bir haberin sansasyonelliği her devir için değerli elbet. Ama fotoğraf, parmak izi üzere kabahati ve hatalıyı kayıt altına alma yahut isimli tıp üzere hatası bilimsel delillerle tespit etmeye dair çalışmaların gelişmeye başladığı daha eski periyotlarda, yani 19. yüzyıldan 20. yüzyıla geçişte durum biraz daha farklı. Bu periyot, fotoğrafların mecmualarda yeni yeni kullanılmaya başlandığı bir devir. Servet-i Fünun ve Malumat üzere mecmualarda, metinlerin içeriği ile alakalı olmayan birçok fotoğrafın yer aldığını görürsünüz. Önemli olan fotoğrafın görsel gücünü kullanarak okuyucunun ilgisini cezbetmek.
Bu mevzuda Ahmet Ersoy’un Osmanlı basınında yer alan fotoğraflara dair kapsamlı çalışmalarına bakılabilir. Daha çok işin uzmanlarına hitap eden Polis Mecmuası üzere mecmualarda hatalıların farklı açılardan çekilmiş portre fotoğraflarına rastlıyoruz. Bu fotoğrafların altında bazen kısaca suçluya yahut işlenen suça dair kısa bilgi verilebiliyor. Yalnızca hatalı fotoğrafları değil, kabahatin mağduru olan bireylerin fotoğrafları ya da olay mahalli fotoğraflarına rastlamak mümkün. Hatanın nasıl işlendiğine, suçluya ve kurbanına dair bu haberlerden detaylı bilgi edinebiliyoruz. Ancak burada kelam konusu olan cürümlünün kahramanlaştırılmasından çok, yeni fotoğraf teknolojisiyle sansasyonel, merak uyandırıcı bir cürüm öyküsünün bir ortada verilmesi.
Popüler tarih yazımının tarih algımıza olan tesiri üzerine neler düşünüyorsunuz? Bir araştırmacı olarak sizi besliyor mu?
Popüler tarih yazımını, daha geniş bir okuyucu kitlesine ulaşma potansiyeli taşıdığı için değerli buluyorum. Hatta genel olarak yazılı metin dışına çıkan dizi, sinema, belgesel üzere tanınan tarih anlatıları için de bunu söyleyebilirim. Fakat her tanınan tarih yazımının resmi ideolojinin dışında olduğunu söylemek mümkün değil. Bilhassa Türkiye’de tanınan tarih anlatıları, aktüel iktidarın niyetleri ile çok iç içe ve bu anlatılar bir nevi propaganda fonksiyonu görüyor. Lakin bunun dışına çıkmak elbette mümkün.
Örneğin birkaç yıl evvel, bir küme tarihçi olarak ‘Tarihçilerden Öbür Bir Hikâye’ ismi bir kitap yayınlamıştık. Kitapta yer alan birçok öykü gündelik hayatın akışı içerisinde var olmaya çalışan, hiç de sıradan olmayan sıradan insanların öyküsüydü. Kendi çalışmalarımız da ya kıyıda köşede kalmış karakterlerden ya da olaylardan oluşuyordu. Kimi kıssaların olay örgüsü dokümanların bize sunduğu imkânlar doğrultusunda ilerlerken, birtakım hikayelerde yalnızca bir evrakın sunduğu datanın yönlendirdiği hayal gücü devreye girmişti. Tarihteki hisseleri çok geç teslim edilmiş olan bayanlar, köleler, çocuklar, köylüler, mecnunlar ve mahpuslar üzere tarihî aktörlerin kıssalarına odaklanmıştık. Bizim için epey verimli bir kolektif çalışmaydı diyebilirim.
Kent tarihi üzerine çalışırken belli bir metodoloji izliyor musunuz? İzlenecek prosedür, araştırmanın kendi seyrinde mi ortaya çıkıyor, yoksa en baştan belirlenmiş bir yol haritasıyla mı hareket ediyorsunuz?
Bir araştırmacı olarak benim için baştan belirlenmiş bir yol kelam konusu değil, izleyeceğim yol seyir halindeyken ortaya çıkıyor. Elbette başlangıçta aklınızda kimi sorular oluyor lakin aslında karşınıza çıkan kaynaklar yolunuzu belirliyor.
Bugün daha çok kent ve cürüm bağlantısı üzerine konuştuk lakin yeni çalışma pozisyon, geç Osmanlı devrinden erken Cumhuriyet’e İstanbul’da elektriğin toplumsal tarihi. Elektrik teknolojisinin ve altyapısının “kentin doğal ve yapılı etrafını nasıl dönüştürdüğü; devlet otoriteleri, yabancı şirketler, kent idaresi, uzmanlar, çalışanlar ve tüketiciler ortasında ne çeşit çatışma/uzlaşma alanları ve hiyerarşiler ürettiği” soruları aklımda olan temel sorular. Bu türlü bir çalışma da ister istemez, kent tarihi çatısı altında teknoloji tarihi, etraf tarihi, hisler tarihi, gereç kültür çalışmaları iç içe geçmiş durumda.