Sanırım Kitap-lık dergisinin 2002’de çıkan bir sayısındaydı. Paul Celan’ın “Ölümfügü” şiirinin iki başka çevirisi birlikte yayımlanmıştı. Her iki şiiri de karşıma çıkan herkese okuyor, yansılarını ölçmeye çalışıyordum. Zira ben çok etkilenmiştim. Sonrasında Paul Celan’ın bütün şiirlerinin peşine düşmüştüm. Evvel Ahmet Cemal, Ahmet Necdet ve Gertrude Durusoy’un çevirilerinden Paul Celan okumaya çalıştım. Sonra Oruç Aruoba’nın… Olmadı. Bir türlü “Ölümfügü”nden aldığım tadı, öbür şiir çevirilerinden alamadım. Ve pes ettim. Bu yüzden olsa gerek, Malina romanını beğenerek okumama karşın Ingeborg Bachmann’la Celan’ın yazışmaları ilgimi çekmemişti. Birebir sebepten Wolfgang Emmerich’in Paul Celan biyografisini gördüğümde heyecanlanmamıştım. Ahmet Sarı neden Celan üzere kitap çapında çalışma yapmıştı, tekrar birebir sebepten olsa gerek anlamamıştım. Martin Heidegger merakıma karşın, 2021’de çıkan, James K. Lyon’un Huzursuz Sohbet’ine de üstünkörü bakıp geçmiştim. Sanırım Naziler’in kadrine uğradığı için Paul Celan bu kadar abartılıyor diye düşünmüş olmalıyım. Üstelik, şair 50 yaşında intihar etmiş.
Bence Cem Yavuz’un çevirip notlandırdığı, Sesler, İşitin Bizi De’nin en büyük başarısı, Paul Celan’a yönelik yeni bir ilgi, dikkat ve merak oluşturmasıdır. Bende o denli oldu. Ben Sesler, İşitin Bizi De’yi okuduktan sonra, aslında Paul Celan hakkında hiçbir şey bilmediğimi fark ettim. Daha da değerlisi, yıllar evvel okuduğum “Ölümfügü” şiirinin, aslında Paul Celan şiirine şimdi bir giriş bile olmadığını fark ettim. Ve çabucak birinci paragrafta ismini saydığım kitapları edindim. Bu ortada Cem Yavuz bir hoşluk daha yapıp, Paul Celan’ın düzyazılarını da çevirmiş ve Müsabakalar ismiyle yayımlamış, onu da görmüş oldum. Bilhassa Huzursuz Sohbet’i okuduğumda, Paul Celan şiiri üzerinde toplanan bulutların hafif de olsa dağıldığını görmek mümkün. Bu aydınlanma, Ahmet Sarı’nın Şairaneliğin Karanlığından kitabını okuyunca da gerçekleşiyor. Tekrar de, Paul Celan’ın bilhassa son beş kitabında yer alan şiirler, bütünüyle çözülemiyor. Lakin bu şiirler birkaç kere ısrarla okunduğunda, şairin aslında tam bir aydınlanmadan, netleşmeden yana olmadığı da fark ediliyor. Öbür sözle aslında şair, bu şiirlerin, bu halde müphem kalmasını yeğlemiş.
İKİ TIP OKUYUCU
Öyleyse şöyle söylenebilir: İki tıp Paul Celan okuyucusu vardır. Birincisi, onun başkalarına nazaran daha anlaşılır olan birinci dört kitabının okuyucusu. İkincisiyse, şifrelenmiş, yapısöküm, çözümleme yahut yorumlama yapılmadan, tek taşının kımıldatılamayacağı son beş kitabının okuyucusu. Ben birinci okuyucu tipindenim. Çetin, anlaşılması güç, tahminen de imkânsız ancak tekrar de yoruma uygun olan şiirlerle uğraşmayı sevenler içinse, ikinci cins kitapları, bulunmaz bir nimet. Bu türlü söylüyorum fakat birinci dört kitabındaki şiirlerin de, mesela bir Nazım Hikmet yahut bir Orhan Veli şiiri üzere açık seçik olduğu manasına gelmiyor bu. Paul Celan en başından itibaren şiirlerini, Ahmet Sarı’nın tabiriyle “gölgeli dil”le yazmış. Bu belirsizlik, anlamakta zahmet doğuran tarafını Cem Yavuz, Celan’ın “objective correlative” ve “neolojizm” yordamıyla şiir yazmasına bağlıyor. Çok uzak çağrışımlar, birbirine pamuk ipliğiyle bağlı sözler, manasına tahminen Tevrat okuduğumuzda bile vakıf olamayacağımız göndermeler, farklı söz ve mısra tertipleri, kendi üzerine kapanan bir dünya ve ideolojiyle yapılan diyaloglar, hatta yeni söz icatları Celan’ın anlaşılması güç, çetin ceviz dediğimiz şiirleri Solukdönümü, Lifgüneşler, Işıkzoru, Karparçası ve Zamanaylası isimli kitaplarında toplanmış.
Aradaki farkı göstermek için, iki farklı alıntı yapalım. Başkasına kıyasla açık dediğimiz şu iki mısra şairin birinci kitabından: “Ey yağmur bulutu, salınıp duruyor musun başında kuyuların./Ağlıyor ürkek annem hâline tüm insanların.” Şu iki mısra ise Lifgüneşler kitabından: “ey kocakarı, götür akıntı boyunca beni./Aydınlatsın yolu, kirpiklerinin alevi.” Tabi şiirde bunlardan diğer mısra olsaydı, tahminen o vakit varsayımlarda bulunup, yorum yapılabilirdik. Lakin bu iki mısradan oluşuyor şiir. Başlığı ise: “Sükunet”. Bu şiir, önü ve gerisi, sağı ve solu, altı ve üstü olmayan, tek bir imgeden oluşuyor. Hangi duyguya binaen söylendiği yahut söyleneceği ise, okuyucuya kalmıştır. Celan son kitaplarında bu formda, oluşturduğu imgeyi, bağlamından kopararak okuyucunun önüne koyuyor. Bu istikametiyle Celan şiiriyle Ece Ayhan’ın Ortodoksluklar’ı ortasında ilişki kurulabilir.
Bu kitapları Celan arka arda yazıyor ve yayımlıyor. Şuurlu bir seçim ve hareket… Şunu da çabucak belirtmeden geçmeyeyim, bu kitaplardaki şiirler mesela tekrar anlaşılması güç Lautréamont yahut Mallarmé şiirine de benzemiyor. Tahminen zıddından düşünülürse, Ezra Pound’un tekrar anlaşılmazlığıyla meşhur Kantolar’ına benzetilebilir. Şu farkla, Pound ifadeyi çoğalttıkça çoğaltmış, Celan “asli dil”e ulaşma uğraşından tahminen de olabildiğince sadeleştirip, azaltmaya çalışmış. Celan şiirinde çağına yönelik reaksiyon ve yanıt “sükut”ken, Pound şiirinde, bütün dünyayı içine alacak bir kalabalığa/karışıklığa ulaşmaktır. Ama sonuç değişmemiş: İkisinde de, uzak çağrışım, kendi üzerine kapanan bir dünya ve ideolojiyle yapılan diyalog üzere özellikler ağır basmış.
Celan’ın Haşhaşçiçeği ve Anılar, Eşikten Eşiğe, Dilkafes ve Hiçkimsenin Gülü isimli birinci dört kitabıysa, buluşçu, yepyeni söyleyişler yakalamış, lirik tonu ayarlı şiirlere meraklı okuyucular için, tekrar tekrar okunacak cinsten. Bu kitaplar için, daha az ideoloji, daha çok hayat diyebiliriz. Başka kümedeki kitaplar içinse, daha çok ideoloji, daha az hayat. Yanlış hatırlamıyorsam, Bachmann’ın birinci şiir kitapları da öyleydi: Daha çok hayat, daha az ideoloji. Son kitapları ise, daha fazla ideoloji, daha az hayat. İki şairin de, Heidegger ideolojisi karşısında, hayatlarını yitirdiklerini, münasebetiyle sanatlarındaki yaşanmışlık istikametini kaybettiklerini söylesek, çok bir yorumda mı bulunmuş oluruz, bilemiyorum. Ama her iki şair de, ne kadar ideolojiyle haşir neşir olmuşlarsa, o kadar şiirlerinde soyutun da soyutuna kaymışlar diyebiliriz.
Belki Cem Yavuz ve Ahmet Sarı üzere Celan uzmanları katılmayacaktır ancak yazımı ben Celan’ın neden son beş kitabında bu türlü kendi üzerine kapanan, buna karşın okunduğunda, tahminen de içerdikleri üstün müzikalite nedeniyle tat veren şiirler yazdığına dair fikrimi söyleyerek noktalamak istiyorum. Celan, İngilizce ve Fransızca bilmesine karşın Almanca şiir yazmaktan vazgeçmemiş. Bunun sebebi, bence Celan’ın Almanca’yla olan hesabının bitmemesidir. Bu hesaplaşma, son beş kitabında, “sükut” noktasına varan, kapalı şiirlerle yapılmıştır. Onun “Naziler eliyle kirletilmiş” Almancaya, Nazi partisine üye Heidegger’e, annesini ve akrabaları katleden Nazi Almanya’sına karşılığı, “Sizinle benim konuşacak hiçbir şeyim olamaz,” demeye gelen şiirleriydi.